ENDOKRİNOLOJİ NEDİR ?

Organizmada farklı fonksiyonlara sahip olan hücre gruplarının birbirleri ile iletişimi ve bütünleşmesini sağlamak için gerekli sistemlerden biri Endokrin Sistemdir. Endokrin sistemi bu görevi hormon denilen bir takım kimyasal ajanlarla sağlar. Bu hormonlar genelde protein veya glukoprotein yapısında maddelerdir.

Hormonlar organizmanın birçok fonksiyonunun doğru çalışması ve gelişmesi için çok önemlidir. Örneğin bir çocuğun normal büyümesi direkt olarak hormonlarla ilişkilidir. Endokrinoloji Bilimi vücudumuzun hormonlar ve bunları salgılayan salgı bezleri ile ilgili sorunları ve hastalıkları ile uğraşan tıp bilimin dalıdır. Çocuk Endokrinolojisi veya tıp diliyle Pediatrik Endokrinoloji ise yenidoğan döneminden 18 yaşına kadar olan bebek, çocuk ve ergenlerde görülen hormonal hastalıklara bakar.

Pediatrik Endokrinoloji Bilim Dalının ilgilendiği hastalıklar şunlardır:

• Büyüme Gelişme Geriliği
• Boy kısalığı
• Şeker Hastalığı ( Diyabet ) ( Tip 1 Diyabet - Tip 2 Diyabet )
• Kan şekeri düşüklüğü (Hipoglisemi)
• Erken ergenlik
• Gecikmiş ergenlik
• Şişmanlık  ( Obezite )
• Guatr ve tiroid bezi hastalıkları ( Hipotiroidi - Hipertiroidi )
• Cinsel gelişim bozuklukları

ÇOCUKLARDA HASHİMATO TİROİDİTİ

İlk kez 1912 yılında Hashimato tarafından tarif edilen bu hastalığın yaklaşık 40 yıl sonra aslında otoimmün bir bozukluk sonucu oluştuğu, yani vücudun bağışıklık sisteminin bir hastalığı olduğu bulunmuştur. Tiroid dokusuna karşı gelişmiş olan tiroid antikorlarının yükselmesi ile karakterize bir durumdur.

Kızlarda, erkeklere göre çok daha sık görülen bu hastalık çocukluk yaş grubunda en fazla ergenliğin erken ve orta dönemlerinde görülür. Dört yaş altındaki çocuklarda çok nadir görülür. Adölesan dönemindeki guatr nedenlerinin % 40’ı Hashimato tiroiditidir. Bağışıklık sistemini ilgilendiren bir hastalık olduğundan diğer bazı hastalıklarla birlikte olma ihtimali yüksektir. Örneğin Tip 1 Diyabetes Mellitus dediğimiz çocuklardaki insülin bağımlı şeker hastalığında Hashimato Tiroiditi %20 oranında görülmektedir. Ayrıca hipoparatiroidi, böbrek üstü bezi yetmezliği gibi durumlarda da Hashimato tiroiditi daha sık görülür.

Hastalığın oluş nedenlerine baktığımızda genetik nedenler ve genetik olmayan nedenleri görmekteyiz. Hashimato tiroiditinin çocukluk çağında spesifik bir kalıtımı tanımlanmamış olsada bu hastalığın ailesel olduğuna dair kuvvetli bulgular bulunmaktadır. Bu hastaların birinci derece akrabalarının yaklaşık yarısında tiroid antikorları pozitif bulunmaktadır. Bu da ailesel bir kalıtımın varlığını düşündürmektedir. Hastalığın genetik tabanlı olmayan nedenlerine baktığımızda; östrojen hormonu, stres, doğum ağırlığı, beslenme durumu gibi endojen faktörler ile iyot alımı gibi eksojen faktörler de sorumlu tutulmaktadır. Japonya ve Amerika gibi iyot alımının yüksek olduğu yerlerde hastalık sıklığının arttığı saptanmıştır. İyot eksikliği olan bölgelerde iyot desteği sağlanması, bu bölgelerde hastalık sıklığının 3 kat artmasına neden olmuştur. Diyette fazla miktarda iyot almak tiroid bezine karşı gelişen bağışıklığı arttırmaktadır.

Klinik Bulgular:

Hashimato tiroiditinin çocukluk ve adölesan yaş grubundaki ilk bulguları tamamen normal çalışan bir tiroid hormon düzeyi şeklinde olabileceği gibi hipotiroidi (tiroid bezinin az çalışması) veya hipertiroidi (tiroid bezinin çok çalışması) şeklinde olabilir. Genellikle hastalar boyunda şişlik nedeniyle doktora başvururlar. Guatrın büyüklüğü değişken olup, küçük ya da büyük olabilir. Elle bakıldığında genellikle lastik kıvamında, yüzeyi düzensiz ve ağrısızdır. Tiroid dokusu içinde bir ya da daha fazla nodul gelişmiş olabilir ki bu yüzden bu hastalara mutlaka belli aralıklarla tiroid ultrasonu yapılmalıdır.Çocukluk çağında görülen Hashimato tiroiditinde eğer tiroid bezi az çalışıyorsa yani hipotiroidi varsa büyüme geriliği ve okul performansında azalma görülebilir.

Tanı:

Hashimato tiroiditinde tanı, tiroid antikorları olan Anti TPO ve AntiTg’nin kanda bakılması ile konur.   Olguların % 20-50’sinde AntiTg yüksek bulunurken, %90 olguda Anti TPO yüksek bulunur. Bu antikorlar yüksek bulunursa tiroid hormonlarına (Serbest T3, serbestT4 ve TSH) bakılmalıdır. Ayrıca, tiroid ultrasonunda tipik olarak tiroid bezinin görüntüsü homojen olması gerekirken, heterojen- yamalı bir görünüm arz eder.

Tedavi:

Hashimato tiroiditli hastalarda eğer aşikar hipotiroidi varsa mutlaka tedavi edilmelidir. Tiroid fonksiyonları normal olan vakalarda ise ilaç vermeye gerek yoktur ancak belli aralıklarla tiroid hormon düzeylerine bakılarak gerek olursa ilaç başlanabilir. Yılda bir kez tiroid ultrasonu ile nodül varlığı denetlenmeli ve eğer nodül 1 cm’in üzerine çıkarsa ince iğne aspirasyon biopsisi ile nodülün yapısı değerlendirilmelidir. Cerrahi, tiroid hormon tedavisine yanıt alınamayan, büyük ve bası bulguları olan guatrlarda tedavi seçeneğidir.

 Doç.Dr.Ergun ÇETİNKAYA

ÇOCUKLARDA SPOR ve EGZERSİZİN BÜYÜMEYE ETKİSİ

Sporun büyüme ve gelişmeye olan etkilerini ortaya çıkarmak için çocuklarda birçok çalışma yapılmış ve düzenli yapılan sportif aktivitenin çocuğun boyuna ve vücut ağırlığına etkisi araştırılmıştır. Sportif başarı amacıyla spora başlama yaşının giderek düşmesi nedeniyle antreman veya egzersizin kaslar, büyümeyi uyaran hormonlar ve henüz kapanmamış olan büyüme plakları üzerindeki etkilerine ilişkin tartışmalar güncelliğini korumaktadır.

Düzenli fiziksel aktivite, spora katılım veya antrenmanın, ulaşılan boy uzunluğu, boy uzama hızının zamanı ve boy uzama hızını etkilediği henüz tam olarak gösterilebilmiş değildir. Ancak yüzme, tenis, basketbol ve kürek gibi spor türleriyle uğraşan çocukların yaşıtlarından daha uzun ve ağır oldukları gözlenmektedir. Bu durum bazı spor türlerinin avantajlı olabileceğini düşündürmektedir. Futbol, yüzme ve kürek gibi spor türlerinde erken olgunlaşma özellikle erkekler; jimnastik, paten gibi spor türleri ve bale gibi sanat dallarında geç olgunlaşma özellikle kız çocukları için avantaj oluşturabilmektedir. Bu nedenle spora bağlı seçimler yapılırken antrenmanın olgunlaşma üzerine olan etkilerinin dikkate alınmasında yarar vardır. Uluslararası organizasyonlarda performans yaşının bazı spor türlerinde giderek düştüğü görülmektedir. Bu durum spora daha erken yaşlarda başlanmasına neden olmaktadır. Küçük yaşta antrenmana başlamanın olumsuz psikolojik etkileri ile ilgili çalışma sayısı azdır. Psikolojik etkilerin yanında fiziksel anlamda da tek yönlü ve ağır antrenmanlar uygulanmadıkça bir sorun olmamaktadır. Uzun süreli dayanıklılık çalışmaları hem psikolojik hem de kas, tendon ve eklemlerin tekrarlayan zorlanmalar altında kalmaları nedeniyle uygun olmayabilirler. Çocukların mekanik verimlilikleri iyi olmadığı için aynı işi yaparken daha çok oksijen tüketir ve daha çabuk yorulurlar. Bu yaşla birlikte gelişme gösterecektir. Yine de antrenmanlar çok uzun tutulmamalı ve sık dinlenme aralıkları verilmelidir. Ayrıca yarışma ortamından çok oyun içerikli çalışmalara yer verilerek o sporun temel özellikleri öğretilmeye çalışılmalıdır. Fiziksel gelişim sırasında boyun uzaması kemiklerin epifiz adı verilen büyüme plaklarından sağlanmaktadır. Aşırı fiziksel yük ve büyüme plaklarına gelen darbeler, bu bölgelerin erken kapanmasına neden olabilmektedir. Okul çocukluğu döneminde sağlık toplarıyla çalışmalar ve zamanla vücut ağırlığıyla yapılan çalışmalara da yer verilmesi önerilirken ek ağırlık çalışmalarının 15-16 yaşlara kadar ertelenmesi gerekmektedir.

Sporun, çocukların gelişimi üzerinde yarattığı etkiler üzerine birçok araştırma yapılmıştır. Bazı araştırıcalara göre ise, fiziksel aktiviteler organizmada azot tutuluşunu ve protein sentezini arttırmakta, sonuç olarak lateral büyümeyi uyarmaktadır.

Sporsal aktivitelerin kemik gelişimi üzerine etkisi üzerinde yapılan araştırmalar sınırlı stresin kemik büyümesine faydalı olduğu göstermiştir. Hareketsizlik kemik büyümesine zararlı sonuçlar verirken, aşırı ve şiddetli stres de kırıklara neden olabilir. Bazı çocuklar için atma, atlama veya kaldırma kemik dokularda istenmeyen sonuçlar yaratırken, diğer çocuklarda durum böyle olmayabilir. Egzersiz kemik genişliğini ve mineralizasyonunu arttırırken, hareketsizlik azaltır. Optimal bir süre ve şiddette yapılan egzersiz kemiklerin epifiz denen büyüme ile ilgili kısmına büyümeyi uyarıcı etki yaparken, uzun süreli şiddetli egzersiz büyüme üzerine fayda yerine zarar verebilir. Sonuç olarak; bilinçli olarak yapılan, belli süreleri aşmayan ve şiddeti çocuğun yaş grubu ile uyumlu olan fiziki egzersizler büyümeyi uyarıcı etki yaparlar.

Bir dokunun hassasiyeti, büyüme hızıyla orantılı olarak gelişir. Bu nedenle, çocuklar yetişkinlere oranla fizyolojik yönden doğru olmayan antreman uygulamalarında daha çok yüklenme yaralanmaları tehlikesi ile karşı karşıyadır. Bu durum ergenlik çağında sıçrama dönemindeki çocuklar için daha da önemlidir çünkü ortopedik olarak aşırı yüklenme tehlikesiyle karşı karşıya kalırlar.

Gelişmekte olan organizmaya tek yönlü ve hazırlık yapılmadan yapılacak yüklenmelerde hemen ya da sonra doku harabiyetleri ortaya çıkabilir. Gelişmekte olan çocuklarda omurlara fazla yüklenmekten çekinmek gerekir. Çünkü aşırı yüklenmeler, omurgada şekil bozukluklarına ve kemik deformasyonlarına, büyümede duraksamaya ve hareket yeteneğinde azalmaya yol açabilir.

Büyüyen bir çocukta büyüme hormonunun çok salgılanması çok uzun boylu olmaya, az salgılanması ise kısa boy ya da cüceliğe neden olur. Erişkin yaşta büyüme hormonu fazla salgılanırsa “Akromegali” denen el, ayak, çene ve kafatası kemiklerinin anormal boyutlarda olması ile karakterize bir durum oluşur. Egzersizde, yapılan egzersizin şiddetinin ağırlığına bağlı olarak büyüme hormonunda da artış gözlenir. Büyüme hormonunda görülen bu artışın dayanıklılık gerektiren egzersizlerde daha yüksek oluşu, büyüme hormonunun serbest yağ asitlerini enerji kaynağı olarak kullanımını arttıran etkiye sahip olmasına bağlanmaktadır. Bu yüzden büyüme hormonu daha çok uzun süreli submaksimal şiddette yapılan egzersizde, performansı etkileyen bir hormondur. Bu hormonun anabolik etkilerinden dolayı iskelet ve kaslarda büyüme meydana geldiğinden bazı sporcular kas kütlelerini arttırmak için doping amaçlı büyüme hormonunu kullanmaktadır. Yorucu bir egzersizden sonra toparlanma döneminde büyüme hormonunun normale dönmesi ise sporcularda daha hızlı olmaktadır.

Çocukluk döneminde düzenli egzersizin başlıca yararları:

Kilo kontrolü :  Ülkemizde fazla kilolu çocukların oranı erkek çocuklarda %11,6, kızlarda %13,2 kadardır. Bu durum hipertansiyon, zararlı kan yağlarında yükseklik, hipertansiyon, Tip 2 diyabet (Şeker hastalığı), büyüme hormonu salgılama bozuklukları ve solunumsal ve ortopedik problemlerle karşılaşma riskini artırmaktadır. Çocuk obezlerin %40'ı, ergenlikte obez olanların da %70'i erişkin yaşlarda da obez olmaktadır. Bu nedenle çocukluk ve ergenlik çağında obezite ile yapılacak mücadele erişkin yaşlardaki sağlık açısından da çok önemli sayılmaktadır.

Psikolojik rahatlama :

Hasta ruhsal olarak kendini daha iyi hisseder, depresyon ve anksiyete semptomlarının azalmasını sağlar.

Kalp ve akciğerlerin kuvvetlenmesi:

Egzersiz düzenli ve bilinçli bir şekilde yapıldığında kalp üzerinde kalp kaslarını kuvvetlendirici ve kalbin kontraktilitesini yani kasılabilirliğini arttırıcı etkisi meydana gelmektedir. Kalbin kasılma gücünün artması vücuda ve akciğere pompalanan kanın daha rahat dolaşıma katılmasını sağlayarak özellikle Tip 1 Diabetes Mellitus (şeker hastalığı) gibi hastalıklarda uzun dönem komplikasyonların yani yan tesirlerin oluşmasını zorlaştırır. Mikrovasküler sistemde meydana gelebilecek hasarların engellenmesi veya ertelenmesi sayesinde özellikle göz ve böbrek gibi organlarda hastalığın yapabileceği  hasar riski azaltılmış olur.

Adolesan dönemde yapılan egzersizin başkaca amaçları şunlardır:

• Fiziksel egzersiz, sağlık ve kendini iyi hissetme, büyüme ve gelişmeyi sağlamak
• Yetişkinlikte aktif yaşam stilini oluşturmak
• Kemik mineral yoğunluğunu arttırmak ve ilerde osteoporoz oluşma riskini azaltmak
• Aşırı kilo veya obezite insidansını ve yetişkinlikte kronik hastalıkların görülme riskini azaltmak

TOPLUMUMUZUN ÖNEMLİ BİR SORUNU: BOY KISALIĞI ve GELİŞME GERİLİĞİ

Çocukları erişkinlerden ayıran en önemli özellik devamlı bir büyüme, gelişme ve değişim sürecinde olmalarıdır. Büyüme ve gelişme; genetik faktörlerin yanısıra hormonlardan, büyüme faktörlerinden, iç ve dış ortam faktörlerinden etkilenir. Doğumdan 6-8 ay sonra beyindeki hücre artışı tamamlansa da iskelet, kas ve yağ dokusundaki artış yıllarca devam eder. Kas ve iskelet sistemi, kalp, dalak, karaciğer,böbrekler gibi birçok organ ve dokunun büyümesi normal büyüme eğrisini izler. Sinir, lenf ve genital organların büyümesi ise kendilerine özgüdür. Büyüme ve gelişme sürecinde belli bir sıra vardır. Başlangıçta en hızlı büyüyen kısım baş iken ilk 6 aydan sonra göğüs çevresi hızla büyür. 9-12 aydan sonra ise kollar ve bacakların büyümesi ön plandadır. Ergenlikteki boy sıçramasından önce ayak ve bacak uzunluğunda artış gözlenir.

Bugün artık birçok ülkede eski yıllara oranla beslenmenin ve hijyenik koşulların daha iyi olması ile çocukların büyüme ve gelişme potansiyellerinin arttığını görüyoruz. Ancak gene de bazı nedenlerden dolayı büyüme iyi olamayabilir. Büyümenin intrauterin dönemde yani daha anne karnında iken başladığı bilinmektedir. Bu dönemde genetik bazı faktörler ve hormonlar ile büyüme faktörleri ile rahim içi ortam faktörleri, gebe iken annenin geçirdiği enfeksiyonlar, annenin aldığı ilaçlar, radyasyon ve sigara kullanımı büyümeyi etkileyen en önemli faktörlerdir.

Post-natal dönemde yani doğum sonrası genetik faktörler, beslenme, hormonal faktörler, kronik hastalıklar ve psikolojik faktörler en önemli boy kısalığı ve gelişme geriliği yapan nedenlerdir.

Boy kısalığı şikayeti olan çocukların ebeveynleri çok geç kalmadan mutlaka çocuk endokrinoloji hekimine başvurmalıdırlar. İlk başvuruda detaylı bir öykü alındıktan sonra antropometrik ölçümler yapılır. Bu ölçümlerde çocuğun boyu, kilosu, baş çevresi, oturma yüksekliği, anne-baba boyu gibi bazı ölçümler yapılır ve bu değerlerin standart değerlere göre hangi persentilde olduğu değerlendirilir. 3.persentilin altında olanlar mutlaka daha ileri tetkiklerle incelenmeli ve hastanın kemik yaşı da değerlendirilerek boy kısalığının genetik olup olmadığı veya hormonal nitelikte olup olmadığı hakkında fikir edinilmelidir.

Boy kısalıkları aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir:

1.Normalin varyanti kısalıklar: Genetik (ailesel) boy kısalığı ve Yapısal boy kısalığı

2. Patolojik boy kısalıkları: Orantısız boy kısalıkları (Kemik hastalıkları, raşitizm, Radyasyona maruz kalma) ve Orantılı  boy kısalıkları (Hamilelikteki  sorunlar yüzünden oluşanlar, kromozomal hastalıklar, sendromlar, endokrin bozukluklar, kötü beslenme, kronik hastalıklar, sevgi yoksunluğu)

Genetik boy kısalığı olanlarda özellikle anne ve/veya babanın boylarının kısa olduğu görülür. Normal sağlıklı olan bu çocuklarda ergenlik de normal yaşlarda başlar ve devam ederek büyüme tamamlanır.

Yapısal boy kısalığı olan çocuklarda ise anne ve/veya baba boyları normaldir. Ancak, bu çocuklarda büyüme çağında boy akranlarına göre alt sınırda olup ergenlik kızlarda 16, erkeklerde 18 yaşına ulaşıncaya kadar gecikebilir. Bu tip boy kısalığında erkek çocukları baba, kız çocukları ise annelerinin büyüme çizgisini takip eder. Sonuç olarak, çocukluk çağında akranlarına göre boyu kısa olan bu çocuklarda ergenlik geç te olsa başlar ve bu çocuklar genetik potansiyelllerine göre erişkin yaşamda normal boylarına ulaşmış olurlar.

Boy kısalığının diğer nedenleri arasında beslenme bozuklukları, hormonal ve genetik nedenler gelmektedir. Beslenme bozuklukları arasında dengesiz beslenme, proteinden yetersiz beslenme, tahıllı gıdaların neden olduğu barsak hastalığı, düşük kalorili beslenme sayılabilir. Hormonal nedenler arasında ise en sık olarak tiroid bezinin normalden az çalışması, büyüme hormonu eksikliği (hipofizer cücelik), kortizon hormonun fazlalığı sayılabilir.

Sonuç olarak; Eğer çocuğunuzda boy kısalığı veya büyüme geriliği olduğunu düşünüyorsanız çocuğunuzda yukarıda sözünü ettiğimiz boy kısalığı nedenlerden bir tanesinin teşhisinin konması için mutlaka bir çocuk hekimine tecihen bir çocuk endokrinoloji uzmanına başvurunuz

 Doç. Dr. Ergun ÇETİNKAYA

GUATR ve TİROİD BEZİ HASTALIKLARI (Hipotiroidi – Hipertiroidi)

TİROİD GLANDI  boynun ön –alt kısmında, nefes borusunun ön tarafında birleştirici bir kısım (isthmus) ile birbirine bağlanmış sağ ve sol lob olmak üzere koni şeklinde 2 parçadan oluşan 18-20 g ağırlığında bir endokrin bezdir. Tiroid hormonları T3 (triiodotironin) ve T4 (tetraiodotironin, tiroksin) dir. Esas aktif olan ve dokularda etki gösteren tiroid hormonu T3’ dür ve T4 de T3’ e dönüşerek etki gösterir. Tiroid hormonlarının ham maddesi iyoddur ve iyod yetersizliğinde tiroid glandında hormon sentezi olumsuz etkilenir ve guvatr oluşur. Tiroid glandından salgılanan hormonlar kan dolaşımı ile taşınarak çeşitli organ ve dokularda etki gösterir.

Tiroid glandının büyüklüğü ve fonksiyonu beyindeki hipofiz glandından salgılanan TSH hormonu tarafından kontrol edilir.  Kan dolaşımındaki tiroid hormonları (T4 ve T3) azalınca hipofizden TSH salgısı artar ve bu hormon tiroid bezinden tiroid hormon salgısını artırır. Tersine, eğer dolaşımda T4 ve T3 artarsa bu takdirde hipofizden TSH salgılanması azalır.

T4 ve T3 hormonları vücudumuzun metabolizmasını düzenler ve metabolizmanın hızını kontrol ederler. Eğer çok hormon salgılanırsa metabolizma hızlanır ve HİPERTİROİDİ hastalığı gelişir. Hipertiroidi durumunda kalb hızı artması (taşikardi),  çarpıntı, iştahın iyi olmasına karşın kilo kaybı, terlemenin artması, sıcak intoleransı, ellerde titreme, uykusuzluk, halsizlik, sıcak intoleransı, saç dökülmesi, bağırsak hareketi artması ile ishal yapabilir. Şayet hipertioidi Graves Hastalığı’na bağlı ise göz bulguları ve görme şikayetleri de olur.

Eğer tiroid hormonu az salgılanırsa  HİPOTİROİDİ  olur. Hipotiroidi oluşunca metabolizma yavaşlar, kalb hızı azalması, halsizlik, uykuya meyil, cilt-saç kuruluğu, soğuğa tahammülsüzlük, hafıza kusuru (anlama zorluğu),  barsak hareketlerinin  azalmasıyla  kabızlık, erkeklerde cinsel istek (libido) azalması, kadınlarda adet düzensizlikleri ve kısırlık (infertilite)  ortaya çıkar.

TİROİD BEZİ HASTALIKLARI

1. Guatr : Tiroid bezinin büyümesine  verilen genel isimdir. Bu büyüme nodüllü (tek veya birçok) veya nodülsüz (diffüz) olabilir. Büyümüş olan bir tiroidin çalışması da normal, az veya fazla olabilir. Yanı guvatr tiroid bezinin, sebep,tanı ve tedavisi son derecede farklı çok sayıda hastalığının genel bir ifadesidir.

2. Nodül : Tiroid bezinin içinde normal dışı dokudur. Nodüller tek veya birçok ve değişik büyüklüklerde olabileceği gibi nodüllerin çalışması da normal, az veya fazla (normoaktif, hipoaktif, hiperaktif nodüller)  olabilir.

3. Tiroidit : Tiroid bezinin iltihabına denir. Bakteri, virüs veya mantar  enfeksiyonuna bağlı olarak gelişebildiği gibi tiroide karşı oluşan antikorlarla da oluşur (otoimmun tiroidit).  Bezde genellikle ağrı vardır.

4. Hipertiroidi : T4 ve T3 hormonlarının bezden aşırı salgılanması durumudur.

5. Hipotiroidi : Tiroid hormonlarının (T4 ve T3) az salgılanması durumudur.

Bazı ilaçlar da (lityum, amiodaron, interferon gibi) çeşitli mekanizmalarla tiroid hastalığına neden olabilir.

Gebe kalmayı isteyen her kadının tiroid testleri öncelikle yapılmalı ve gebelik gerçekleştikten sonra kontrol edilmelidir. Gebelikde tiroid glandında yapısal değişiklikler ve tiroid fonksiyonlarında, iyod metabolizmasında, immun sistemde birçok değişiklikler olur. Annenin hormonlarında meydana gelen değişiklikler de tiroid fonksiyonlarını etkiler. Bu değişiklikler gebeliğin dönemlerine göre farklılık gösterir ve bazan doğum sonrası da devam eder. Fötus gebeliğin 11-12.  haftasından sonra tiroid hormonu sentezine başlar ve hormon sentezi için gerekli iyodu anneden sağlar. Tiroid hormonları bebeğin beyin gelişiminde çok önemlidir. Gebelikte görülen fark edilmeyen veya tedavi edilmeyen hipotiroidizm hiç belirti vermeden de görülebildiği gibi annede kansızlığa, kalp yetmezliğine, plasenta anomalilerine, kas güçsüzlüğüne, doğum sürecinde kanamaya, düşük doğum ağırlıklı bebek doğurmasına yol açabilir.

Önceden tiroid hastalığı olan bir kadının gebe olması durumunda da uygulanan tedavide değişiklik yapmak gerekir. Zira gebelikte tiroid hormon ihtiyacı %20-25 oranında artacaktır. Gebelik sırasında 6-8 hafta aralarla tiroid testleri kontrolü yapılmalıdır. Tiroid hormonu dozunun değiştirilmesi halinde ise bir sonraki kontrol 4-6  hafta sonra yapılır. Prenatal vitaminler diye adlandırılan, gebelikte destek için verilen ve demir de içeren vitamin preparatları tiroid hormonunun emilimini azalttıkları için iki ilaç arada 2-3 saat süre bırakılarak alınmalıdır. Doğumdan sonra annenin ilaç ihtiyacı azalacak ve gebelik öncesi dozlara kısa zamanda dönülecektir.

HİPOFİZ BEZİ HASTALIKLARI

Hipofiz bezi beyinde sella tursika denilen bir kemik yuva içinen yerleşmiş bir endokrin (hormonal salgılayan) organdır.  Yarım gram ağırlığında küçük bir organ olmasına karşın vücuddaki hemen  bütün  endokrin organların büyüklüğünü ve çalışmasını kontrol eden ana merkezdir ve vücudun en önemli endokrin bezidir. Büyüme  – gelişme, vücudun su – elektrolit dengesi, tiroid bezinin büyüklüğü ve hormon yapımı, memelerde süt bezlerinin çalışması, böbrek üstü  bezlerinin büyüklüğü ve çalışması, cinsel organların gelişmesi ve fonksiyonları hipofiz bezinde yapılıp vücuda salgılanan hormonlarla sağlanır.

Hipofiz bezindeki herhangibir patolojiye bağlı olarak bu hormonların az veya fazla salgılanması, etki ettikleri endokrin bezlerin büyüklük ve hormon salgılarını etkileyerek akromegali (büyüme hastalığı) Cushing hastalığı (böbreküstü  bezlerinin hastalığı), hipogonadizm (seksüel gelişme geriliği), diyabetes insipidus (şekersiz şeker hastalığı), prolaktinoma (prolaktin hormonu salgılayan tümörlere bağlı olarak göğüsten akıntı gelmesi, adet düzensizliği, kısırlık, erkeklerde memelerin büyümesi, cinsel isteğin azalması) , hipopitüitarizm (bir veya daha fazla hipofiz hormonunun yetersiz yapımı ve salınımı sonucu gelişen klinik tablo)  gibi çeşitli ve ciddi endokrin hastalıklara neden olur.

POLİKİSTİK OVER

Kadınlarda oldukça sık görülen hormonal bozukluklardan olan hiperandrojenizm yani erkeklik hormonlarının normalden fazla olmasının en sık nedeni polikistik over sendromudur. Görülme sıklığı yaklaşık %5 dir. Klinik olarak genellikle ergenlik çağında başladığı düşünülür. 15 yaş üzerindeki  kızlarda ultrason ile yumurtalıklarda çok sayıda kist görünümü yaklaşık %25 vakada saptanır. İlk kez 1935 de tanımlanan bu hastalık günümüzde sadece kadınların üreme sağlığı açısından değil,  aynı zamanda metabolik ve kardiyovasküler sağlık için de son derece önemlidir. Hastalığın tanısının  konması için şu 3 bulgudan en az ikisinin bulunması gerekmektedir. Bu bulgular;

1) Adet düzensizliği

2) Klinik  veya laboratuar bulgusu olarak erkeklik hormonlarının fazla olduğunun gösterilmesi

3)  Ultrasonda yumurtalıklarda çok sayıda çevresel yerleşimli kistin gösterilmesi

Polikistik over sendromunda altta yatan ana metabolik bozukluk insüline karşı olan dirençtir. Hem  insülin direnci hem de kanda insülin yüksekliği tabloya eşlik eder. Hastalarda klinik bulgular;  yağlanma, akne, kıllanma ve saç dökülmesi şeklinde olur. Kıllanma özellikle üst dudak, çene, göğüs, alt karın ve bacak iç yüzünde belirgindir. İnsülin direncinde sık görülen deri bulguları olan ve ensede,  koltuk altında, dirseklerde görülen kadifemsi koyu kahverenkli lezyonlar da polikistik over  sendromunun bulgularındandır.

Obezite, polikistik over sendromunda erişkinlerde %60, adölesanlarda ise %30 oranında eşlik  edebilen bir bulgudur. Obezitenin özelliği gövdesel olması ve bel/kalça oranının yüksek olmasıdır. Hastalığın tedavisinde amaç öncelikle semptomatik tedavi ile bulguları ortadan kaldırmak, daha sonra da uzak dönem sorunlarını gidermektir. Öncelikle obez olgularda beslenme düzenlenerek kilo kaybı sağlanmalı, egzersiz arttırılarak yaşam tarzı değiştirilmelidir. Sadece bunlar sağlandığında bile erkeklik  hormonu düzeyinde %20 civarında düşüş sağlanabilmektedir.  Bunun dışında doğum kontrol ilaçları,  erkeklik hormonunu baskılayıcı ilaçlar ve insülin direnci varsa buna yönelik haplar ile hastalık tedavi  edilmeye çalışılır.

Doç.Dr.Ergun Çetinkaya

KONJENİTAL HİPOTİROİDİ

Konjenital yani doğumsal Hipotiroidi, tiroid hormonunun yetersiz ya da hiç salgılamaması halinde ortaya çıkan somatik ve psikomotor gelişimde gerilikle sonuçlanan bir hormonal bozukluktur. Bu hastalığın önemi, toplumda sık rastlanması ve önlenebilir zeka geriliğinin en sık görülen nedeni olmasıdır. Tiroid hormonu, beyin gelişimi ve fonksiyonu için oldukça önemli bir hormon olup sinir hücrelerinin oluşumu ve sinirlerde iletim gibi önemli fonksiyonları vardır.

KonjenitalHipotiroidinin prevalansı yani görülme sıklığı 1/3000 -1/4000 arasındadır. Ülkemizde yapılan bir çalışmada bu oran 1/2736 olarak bulunmuştur.

Genel olarak bakıldığında bu hastalığın en önemli sebebinin iyot eksikliği olduğunu görmekteyiz. Özellikle sularında iyot düzeyi düşük olan yörelerde bu hastalığın görülmesi çok daha sıktır. Yeterli iyot replasmanı ile bu durum düzeltilebilir. İyot eksikliği olmayan bölgelerde ise bu hastalığın en önemli nedenleri arasında tiroid bezinin doğumsal olarak olmaması veya bezin olması gereken yerde olmaması sayılabilir. Ayrıca tiroid bezi içindeki hormonal oluşum düzeyindeki bozukluklar da konjenital Hipotiroidinin sebebidir.

Normalde ağız yoluyla alınan iyot tiroid bezi tarafından tutulduktan sonra bir takım enzimatik reaksiyonlardan geçerek T3 ve T4 denen iki tiroid hormonlarına dönüşür. Bu dönüşümde etkili en önemli hormon beyinde hipofiz denen keseden salgılanan TSH hormonudur. T3, T4 ve TSH bir denge halinde çalışır. İyot eksikliği veya herhangi bir başka nedenden dolayı T3 ve T4 yeterli miktarda oluşamaz ise TSH salınımı artarak bu durum düzeltilmeye çalışılır.

Tiroid Hormonu; hamilelik döneminde hayatta büyümeden primer sorumlu olmamasına karşın doğumdan sonra büyümeden primer sorumludur. Beyin ve iskelet sisteminin gelişiminde etkilidir. Vücut ısısının düzenlenmesinde ve sıvı-iyon transportunda rol oynar. Ayrıca aminoasit ve lipid metabolizmasında da etkilidir.

Yeni doğanda hipotiroidi düşünülmesi gereken durumlar şunlardır:

* Doğum ağırlığı 4000gr'ın üstünde ise

* Gebelik süresi 42 haftadan fazla sürmüş ise

* Zamanında doğan bir bebekte akciğer sorunu çıkmışsa

* Vücut ısısının düşük olması

* Geniş ön ve arka bıngıldak

* Büyük dil, beslenme güçlüğü

* Kabızlık

* Uzamış sarılık

* Göbek fıtığı

* Büyük tiroid bezi

Ancak bu bulgular çoğu zaman ilk aylarda gözlenmez. Çocuk büyüdükçe bu bulgular belirgin hale gelir ama o zaman da çok geç kalınmış olur. Dolayısıyla özellikle yenidoğan döneminde uzamış sarılığı olanlar ile kabızlık şikâyeti çekenler hipotiroidi açısından hemen incelenmelidir.

Son yıllarda ülkemizde hipotiroidi tarama programı başlatılmış olup artık şikayeti olsun olmasın her yeni doğan bebekten topuk kanı alınmakta ve gerekirse hemen tedavi başlatılmaktadır. Tedavi ile hormon düzeyleri düzeltilerek çocukların zeka geriliğine maruz kalmaları önlenebilmektedir. Tabiki özellikle ülkemiz için en önemli sorun suların iyotlanması ve normal iyot düzeylerinde olmasının sağlanmasıdır. Böylelikle konjenital Hipotiroidinin en önemli sebeplerinden olan iyot eksikliği söz konusu olmayacak ve bu hastalığın görülme sıklığı çok azalacaktır.

ÇOCUKLARDA KEMİK HASTALIKLARI: RİKETS

Rikets; çocukluk çağında görülen bir kemik hastalığı olup özellikle uzun kemiklerin epifiz dediğimiz uç kısımlarında mineralizasyon eksikliğine bağlı genişlemeler, erimeler ve şekil bozukluğu ile kendini gösterir. Eskiden bu hastalığa halk arasında raşitizm de denirdi. Riketsin en önemli oluşma nedeni özellikle yenidoğan döneminde Vitamin-D alımının olmaması ya da eksik olmasıdır. Bilindiği üzere yenidoğan döneminde eğer çocuğumuz normal zamanında ve normal kiloda doğdu ise 15.günden sonra günde 400 Ünite Vitamin-D vermemiz gerekir. Bu da günde 3 damla D-Vit. vermeyi gerektirir. Eğer çocuğumuz anne sütü yeterince alıyorsa bütün vitaminleri de yeterince alıyor demektir. Ancak sadece D-Vit. yetersiz kalır ki bu yüzden ek olarak günde 3 damla verilmesi şarttır. Eğer bu ilacı anne sütü aldığı sürece düzgün verirsek ve çocuğumuzun güneş ışığından da yeterli miktarda faydalanmasını sağlarsak  rikets görülme şansını çok azaltmış oluruz.

Türkiye’de rikets 3 yaş altı çocuklarda yaklaşık %6 oranında görülmektedir. Yukarıda da belirttiğim gibi, gün ışığından yeterince yararlandırılmayan süt çocukları, D-Vitamini proflaksisi almayan bebekler bu konuda en riskli grubu oluştururlar. Riketsli bir çocukta klinik olarak görülebilecek bulgular şunlardır:

1) Bıngıldağın büyük olması, geç kapanması ya da kapanmaması

2) El bileklerinin normalden geniş olması

3) Kafasının arka tarafının elle bastırıldığında pin-pon topu gibi çökmesi

4) Kaslarda zayıflık, kemik ağrıları

5) Çocuk yürümeye başladıktan sonra bacaklarda içe doğru eğilme

6) Diş çıkmasında gecikme

Son yıllarda çocuklarda rikets gelişmesinin en önemli sebeplerinden biri de bilinçsizce kullanılan koruma faktörü yüksek vücut kremleridir.  Hamilelik döneminde güneş ışığından yeterince faydalanmayan anneler eğer güneşe çıkarken bir de bu yüksek koruma faktörlü vücut kremlerinden de kullanmışlarsa, daha anne karnında iken çocuğunda rikets başlayacaktır. Keza aynı şekilde doğumdan sonra çocuğunu güneş ışığına çıkaran anneler eğer çocuğa bu tür kremleri sürüp güneşe çıkartırlarsa güneşin hiçbir faydası olmayacaktır ve iyilik yerine kötülük yapmış olacaklardır. Onun için bizim önerimiz, çocuğumuzu en az yarım saat indirekt olarak güneşte tutmak  ve daha sonra bu koruyucu kremleri sürmektir.

Doç.Dr.Ergun Çetinkaya

Pediatrik Endokrinoloji Uzmanı

CİNSEL FARKLILAŞMA ANNE KARNINDAYKEN BAŞLIYOR !

Dişi ya da erkek cinste olmamızı sağlayan olaylar zinciri döllenme ile başlamaktadır. Döllenme sırasında kromozomal ve genetik yapı belirlenir. Genetik yapının belirlenmesinden sonra gonad; erkek ise erkek yumurtalığına (testis), dişi ise dişi yumurtalığına (over) farklılaşır. Daha sonra iç ve dış genital organlar cinse özgü özellikler kazanır yani fenotip belirlenir.

Anne karnında yaklaşık 5. Haftaya kadar dişi ve erkek gonad ayırımı mevcut değildir. Erkekte testis oluşması gebeliğin yaklaşık 7.haftasında başlar. Gonadın erkek yumurtalığına farklılaşması dişilerden daha erken olmaktadır. Gebelik süresince olgunlaşma sürecini devam ettiren yumurtalıklar gebeliğin son 2/3 periodunda torbaya inerler. Zamanında doğan çocukların yaklaşık %95 inden fazlasında, prematürelerde ise % 80 civarında yumurtalıklar torbada gözlenir. Ancak bazı durumlarda yumurtalıkların torbaya iniş süreci 1 yıla kadar uzayabilir.

Dişilerde ise gonadın dişi yumurtalığına farklılaşması daha geç başlar. Bununla birlikte doğuma kadar yumurtalarda yaklaşık 2 milyon hücre oluşur.

Dış genital organların belirginleşmesi ise erkeklerde hamileliğin 9. Haftasında başlayıp 13. Haftasında sona erer. Erkeklerde dış genital organların farklılaşması erkek yumurtalığı olan testislerden salgılanan testesteron hormonu ile olmaktadır. Sekonder seks karakterleri denen sakal, bıyık çıkması gibi durumlardan da testesteron ve onun yan ürünü olan dihidrotestesteron hormonları sorumludur. Bu hormonlar beyinde hipofiz denen ve birçok hormonun salgılandığı keseden salgılanan LH ve FSH hormonlarının etkisi ile yumurtalıklardan salgılanır ve etkilerini gösterirler.

Psikoseksüel farklılaşma denildiği zaman anlaşılması gerekenler ise şunlardır:

Cinsel kimlik: Kişinin kendini erkek ya da kadın olarak tanımlamasıdır

Cinsel rol : Yaşanılan çağ ve içinde bulunulan toplumun kültürüne göre insan davranışlarında kadın ve erkekleri birbirinden ayıran yanlardır

Cinsel yönelim : Eş seçimidir

Cinsel kimlik, yani kişinin kendini erkek ya da kadın olarak algılaması oldukça karmaşık, cinsel açıdan iki yönlü ve tümüyle insana özgü bir süreçtir. İnsanlarda erken dönemlerde ortaya çıkan hormonal değişikliklerin seksüel davranışlara etkisi üzerinde son yıllarda daha fazla durulmaya başlanmıştır. Özellikle anne karnında iken erkeklik hormonlarına maruz kalan kız çocukların ileri yaşlarda mücadeleci sporlara daha fazla ilgi duydukları ve çevrelerinde “erkek Fatma” olarak bilindikleri gözlenmektedir. Bunun yanında bazı genç kadınların kendilerini biseksüel ya da homoseksüel olarak tanımladıkları da bildirilmiştir.

Sonuç olarak; anne karnında iken başlayan cinsel farklılaşma kişinin erkek ya da dişi olmasını belirlemekte, bazı hormonların etkisi veya eksikliği ile kişinin cinsel yapısı olgunlaşmakta ve nihayetinde cinsel kimliğin, cinsel rolun ve cinsel yönelimin belirlenmesi söz konusu olmaktadır.

Doç.Dr.Ergun Çetinkaya

Pediatrik Endokrinoloji Uzmanı

YENİDOĞAN ÇOCUKLARDA TSH YÜKSEKLİĞİ

Yaklaşık 9 ay süreyle karnında bebeğini büyüten anne adayı ve onunla bu mutluluğu paylaşan babanın en büyük arzusu kolu-bacağı sağlam sıhhatli bir yavrularının olmasıdır. Ülkemizde de artık rutin haline gelen ve doğum sonrası bebeğin topuğundan alınan bir damla kan ile TSH düzeyi ölçülür. Eğer tahlil sonucunda bir yükseklik varsa bu aileye bildirilir ve gerekirse çocuk endokrinoloji uzmanına götürülmesi istenir. Bebeğin gelişimi ve zeka formasyonunda çok önemli rolü olan tiroid hormonlarının yüksekliği veya düşüklüğü, anne ve babayı bir anda çok büyük bir endişeye sürükler ve en kısa zamanda uzman bir doktora götürmek için telaş başlar. Sİzlere burada böyle bir durumda nasıl davranılması konusunda bazı ipuçları vereceğim.

Öncelikle bilinmelidir ki esas önemli olan TSH yüksekliği değil, ST3 ve ST4 hormonlarının düzeyidir. TSH yüksekliği bize çok önemli bir uyarıdır ama yüksek olduğu durumlarda yukarıda da belirttiğim gibi hemen acil olarak ST3 ve ST4 hormon düzeylerine bakılmalı, eğer bu hormon düzeyleri düşük ise tedavi başlanması planlanmalıdır. Eğer TSH düzeyi < 20 mIU/ml ise ve sT3, sT4 normal sınırlar içindeyse ilaç vermeden bir süre beklenebilir ama mutlaka kontrol edilmelidir. Tabii ki burada bebeğin klinik bulguları, gelişimi vs gibi çok önemli bulgular bizlere değerlendirmemizde ve karar vermemizde yardımcı faktörlerdir. Sadece laboratuvar sonuçlarına bakarak tedavi başlamak ya da başlamamak doğru değildir.

Sonuç olarak, tiroid ile ilgili gerek klinik gerek se laboratuvar olarak pozitif herhangi bir bulgusu olan her bebek mutlaka en kısa sürede bir çocuk endokrinoloji uzmanı tarafından değerlendirilmeli ve doğabilecek kötü sonuçlardan hasta korunmalıdır.